TARİHSEL ÇEVRE KORUMA POLİTİKALARI
KONYA
Mehmet Tunçer
KONYA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KÜLTÜRYAYINLARI : 101 EKİM 2006 - ISBN: 9944-913-50-2
ÖNSÖZ
BÖLÜMI. GENEL BİLGİLER
I.1.AMAÇ VE YÖNTEM
I.2.MERKEZ, İŞLEV ve NİTELİKLERİ
I.3.KENT MERKEZLERİ TARİHSEL GELİŞİM
I.3.1. HELLENİSTİK DÖNEM KENTMERKEZLERİ
I.3.2. ROMA KENT MERKEZLERİ
I.3.3. ORTAÇAĞ KENT MERKEZLERİ
I.3.4. RÖNESANS DÖNEMİ KENTMERKEZLERİ
I.3.5. ERKEN DÖNEMLERDE TÜRK ŞEHRİMERKEZ KONUMU
ve YAPISI
I.3.5.1. BEDESTEN
I.3.5.2. HAN veKERVANSARAYLAR
I.3.5.3. ÇARŞILAR
I.4. OSMANLI -TÜRK ŞEHİRLERİNDE TİCARİ FONKSİYONLARIN MEKANSAL DAĞILIMI
I.5.AHİLİK, LONCA SİSTEMİ ve TARİHSEL KENT MERKEZİ İLİŞKİLERİ
I.5.1. AHİLİK - ESNAF TEŞKİLATI
I.5.2. LONCA - ESNAF TEŞKİLATI
I.6.KENT MERKEZ OLUŞUMUNA İLİŞKİN SONUÇLAR
BÖLÜMII. YEREL ve MERKEZİ YÖNETİMİN KORUMAve YENİLEME POLİTİKALARI
II.1.KONYA TARİHİ KENT MERKEZİ KORUMA PLANLAMASI ÇALIŞMALARI
II.2.KONYA TARİHİ KENT MERKEZİ GELİŞİMİ, NİTELİK ve SORUNLARI
II.2.1.ALAN KULLANIMLARI
A.MİA İŞLEVLERİNİN YOĞUN OLDUĞU KESİM
B. GÜNEY ve BATI KESİMLER / GELENEKSELÇARŞI KESİMİ
C. DOĞU ve KUZEY - DOĞU KESİMLER / MEVLANA
KÜLLİYESİ ÇEVRESİ
II.3.KORUMA PLANI ARAŞTIRMALARI
II.3.1. KORUMA PLAN KARARLARI
II.3.1.1. ULAŞIM
a.Raylı Toplu Taşın Sistemi, Taşıt / Servis Yolları ve Otoparklar
b.Gereğinde Servis Yolları
c.Düzenlenecek Yaya ve Bisiklet Yolları
II.3.1.2. ÖZEL PROJE ALANLARI (ÖPA)
. ÖZEL PROJE ALANI 1 - AZİZİYE CAMİİ ÇEVREDÜZENLEMESİ
. ÖZEL PROJE ALANI 2 - KAPU CAMİİ ÇEVREDÜZENLEMESİ
. ÖZEL PROJE ALANI 3 - HÜKÜMET MEYDANIDÜZENLEMESİ
. ÖZEL PROJE ALANI 4 - ŞERAFEDDİN CAMİİYERALTI
OTOPARKI ve KENT MEYDANI DÜZENLEMESİ
. ÖZEL PROJE ALANI 5 - PTT ÖNÜ YERALTIOTOPARKI ve
KENT MEYDANIDÜZENLEMESİ
. ÖZEL PROJE ALANI 6 -İPLİKÇİ CAMİİ ÇEVRE DÜZENLEMESİ
ve YERALTI OTOPARKI
BÖLÜMIII. KONYA TARİHİ KENT DOKUSUNA İLİŞKİN PLANLAMA ve PROJELENDİRME ÇALIŞMALARI
III.1.PİRİ MEHMED PAŞA KÜLLİYESİ ve ÇEVRESİ KORUMA AMAÇLI
İMAR PLANI ve NAKIPOĞLU
III.2.KONYA TARİHİ KENT MERKEZİ KORUMA ve SAĞLIKLAŞTIRMA
PLANLAMASI ÇALIŞMALARI
III.3.HÜKÜMET MEYDANI (KAYALIPARK ve ŞERAFETTİN CAMİİ ÇEVRESİ)
ÇEVRE DÜZENLEMESİ ve YERALTI GARAJIMİMARİ PROJESİ
III.4.TARİHİ KENT MERKEZİ KORUMA PLANININ İPTAL EDİLME SÜRECİ ve
GÜNCELLEŞTİRİLMESİ
III.4.1. Planın İptaline İlişkinKarşı Görüşler
III.4.2. UTTA LTD. Görüşü
III.4.3. SONUÇ ve BELEDİYE GÖRÜŞÜ
III.5. KONYA TARİHİ TİCARİKENTSEL SİT ALANI / BEDESTEN DÜZENİNİN KORUNACAĞI ALAN (ARASTA KESİMİ) KORUMAAMAÇLI KENTSEL TASARIM PROJESİ
BÖLÜM IV. TARİHSELKENT MERKEZİ KORUMA PLANLAMASI ÇALIŞMALARI KAPSAMINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR : YERELVE MERKEZİ YÖNETİMİN POLİTİKA VE YAKLAŞIMLARI
IV.1. PLAN İPTALİNEİLİŞKİN KARŞI GÖRÜŞLER
a. Koruma Planındaki Ulaşım Kararları
b. Raylı Toplu Taşın Sistemi, Taşıt- Servis Yolları
IV.2. SONUÇLAR VEDEĞERLENDİRME
IV.3. KORUMA PLANI VEUYGULAMALARIN BUGÜNKÜ DURUMU
IV.4. SONUÇ VE BELEDİYEGÖRÜŞÜ
BÖLÜM V. KONYA'DA TARİHSEL KENT DOKUSU VETARİHSEL KENT MERKEZİNİN KORUNMASINA YÖNELİK SONUÇLAR VE ÖNERİLER
KAYNAKLAR
Şekil 1. 20.YY BAŞINDA KONYA’NIN GENEL GÖRÜNÜMÜ
ÖNSÖZ
Konya;Anadolu’nun tarihsel ve kültürel zenginliklerle dolu önemli bir şehridir. Ancak, geleneksel dokusunun büyük bir kısmını,özgün sivil mimarlık örneklerini, hatta bazı önemli anıtsal yapıtlarını hızlıkentleşme ve korumaya aykırı yapılan uygulamalarla kaybetmiştir. Ne yazık ki,ülkemizin birçok şehrinde olduğu gibi Konya’da da korumaya yönelik planlama veuygulama çalışmalarının yapılmasında çok geç kalındığı görülmektedir.
Genel olarak,tarihsel kent dokusunun korunması, sağlıklaştırılması ve yenilenmesindeyönlendirici, çerçeve niteliğinde bir “TarihselÇevre Koruma Planı”nın bulunmasının, gelecekteki uygulamalarınyönlendirilmesinde yol gösterici olacağı kabul edilmektedir. Böyle bir planlamaçalışmasının alt ölçeklerde koruma amaçlı kentsel tasarımlarla geliştirilmesi,özel proje alanları ile uygulamaya yönlendirilmesi büyük önem taşımaktadır.
Bu çalışmada; öncelikleKonya tarihsel kent dokusu ve geleneksel merkezinin geçirdiği aşamalarözetlenecek, daha sonra 20. yüzyılın son yıllarında geleneksel kent dokusu ve merkezin“Koruma ve Sağlıklaştırma Amacı”doğrultusunda yeniden planlanması, projelendirilmesi ve bu doğrultuda yapılanuygulamalardan bazıları ele alınacaktır. Bu çalışmaların çeşitli aşamalarındaaktif görev almış bir kişi olarak bu deneyimlerimin geleceğe aktarılmasınınönem taşıdığını düşünmekteyim.
Buvesile ile; Konya’da son 10 yılda yapılan koruma amaçlı çalışmalarda emeği geçen,Büyükşehir, Karatay ve Meram belediye başkanlarına, imar ve planlama yetkilileri Ahmet Çakıcı’ ya,Faruk Koçak, Hasan Gümüş’e, koruma için canla başla çalışan Konya K.T.V. KorumaKurulu müdiresi Ayhan Alp’e ve kurul çalışanlarına ilgi ve destekleri içinteşekkür etmek gereklidir.
Her zaman yakın ilgi ve desteklerinigördüğüm sevgili Prof. Dr. Haşim Karpuz, Prof. Dr. Kerim Çınar, Dr. Ahmet Uzelve Dr. Kamutay Türkoğlu’na da tüm destekleri için sonsuz teşekkürler.
Doğal olarakkitaptaki eksiklik ve tüm hatalar yazarına aittir.
Mehmet TUNÇER
MART 2006
ANKARA
BÖLÜM I.
" Konya, bozkırın tamçocuğudur. Onun gibi kendini gizleyen esrarlı bir güzelliği vardır. Bozkırkendine bir serap çeşnisi vermekten hoşlanır. Konya'ya hangi yoldan girersenizgirin sizi bu serap vehmi karşılar. Çok arızalı bir arazinin arasından ufkadaima bir ışık oyunu, bir rüya gibi takılır. Serin gölgeleri ve çeşmelerisusuzluğumuza uzaktan gülen bu rüya, yolun her dirseğinde siline-kaybola büyür,genişler ve sonunda kendinizi
Selçuk Sultanlarının şehrindebulursunuz. Dışarıdan bu kadar gizlenenKonya içinden de böyle kıskançtır. Sağlam ruhlu kendi başına yaşamaktanhoşlanan, dışarıdan gösterişsiz, içten zengin Orta Anadolu insanına benzer. Onuyakalayabilmek için saat ve mevsimlerine iyice karışmanız lazımdır. Ancak ozaman çeşmelerinden akan Çarbağ sularının teganni ettiği sırrı, zengin işlenmişkapıların ardından sırmalı çarşafı içinde çömelmiş eski zaman kadınlarınıandıran Selçuk abidelerinin büyüklük rüyasını, türkü ve oyun havalarınınhüznünü ve bu oyunların ten yorgunluğunu duyabilirsiniz. Konya insanı ya birsıtma gibi yakalar, kendi âlemine taşır, yahut da ona sonuna kadar yabancıkalırsınız. Meram Bağlarının tadını alabilmek için ona yerli hayatın içindengitmek lazımdır. Konya tıpkı Mevlevilik gibi bir nevi initiationister...."
Ahmet Hamdi Tanpınar
(Beş Şehir)
I.AMAÇ ve YÖNTEM
Bu çalışmanın amacı; Roma ve Bizans dönemlerinden sonra SelçukluMedeniyeti tarafından geliştirilmiş, Osmanlı Döneminde ise çok önemli bir kültür ve ticaret şehri, günümüzün de hızlagelişen bir şehri olan Konya'nın "Tarihsel Şehir Dokusu ve ŞehirMerkezi" nin korunmasına yönelik çalışmalar ile kamunun bukonudaki tutum ve davranışlarını aktarmaktır.
Bu bölümde, Konya Tarihsel Şehir Merkezi ve onuniçinde yer alan Arasta (geleneksel çarşı kesimi) kesiminin tarihsel gelişimsüreci ve günümüzdeki nitelikleri verilmektedir. Geleneksel merkez, tarihselgelişim süreci, Roma, Helenistik Dönem merkezleri ile, Osmanlı-Türk Şehri’ndeçarşıların nitelikleri, şehir içindeki konumları hakkında genel bilgilerverilecektir.
Bu çalışmada; öncelikle arşiv kaynaklarınabaşvurulmuş çeşitli eserler taranmıştır. Eski resim, harita ve planlarincelenmiş; bu belgeler yerinde yapılan gözlem ve saptamalarlabirleştirilmiştir.
Ayrıca, 1990 sonrasında hazırlanmış koruma amaçlıplanlar, şehirsel tasarım ve peyzaj projeleri, oluşum ve uygulama süreçleri resmiyazışma ve belgeler doğrultusunda irdelenmiştir.
Tarihi doku içerisindeki yapıların konum ve yapımtarihleri ile, şehrin fiziki görünümü ve ticaret merkezinin niteliği açıklanmayaçalışılmıştır.
Şehrin topografik yapısı, kadastral durum,yapıların konum özellikleri, mahallelerin nitelikleri, merkezin merkezi işalanları (MİA) içindeki konumları gibi fiziki yapıyı oluşturan öğelerincelenmiştir.
Başlıca han, arasta ve ticari yapıların yapılışı,fonksiyon ve diğer yapılarla olan ilişkisi tescil fişlerine ve diğer kaynaklaradayanılarak açıklanmaya çalışılmıştır.
BÖLÜMI: OSMANLI-TÜRK ŞEHİRLERİNDE GELENEKSEL ÇARŞI İŞLEVLERİ VE TİCARİ YAPILAR
I.1.AMAÇ
Osmanlı- Türk şehirlerinde, ticaret merkezinin enönemli unsurlarından olan HAN, BEDESTEN ve ÇARŞI incelenmiş, Konya Tarihi Şehir Merkezi ile geleneksel çarşıişlevlerinin halen sürmekte olduğu Arasta Kesimi’nin oluşumu ve gelişmesi içingerekli olan koşullar, şehri sosyal ve ekonomik yapısı göz önünde tutularakdeğerlendirilmiştir. Tarihsel Şehir Merkezi’nin yok olan kısım ve yapılarıözetle verilmiştir. Bazı araştırmaların yardımıyla tarihsel ticaret merkezi ileilgili özgün kaynaklara ulaşılması ve değerlendirmeye katılması ile çalışmageliştirilmiştir [1].
I.2. MERKEZ, İŞLEVVE NİTELİKLERİ
Bir şehrin mekânsal yapısı, şehirsel mekâna bağlıeylemler, bu eylemler arasındaki ilişki ve bunun şehir mekânındaki göreli yerseçimi olarak tanımlanabilir. Şehirlerin belirli bir zaman kesiti içindeki mekânsalyapısı, ekonomik yapıya, kültürel yaşantıya ve teknolojik düzeye bağımlı olarakoluşmaktadır.
Bir şehrin ekonomik yapısının, teknolojikdüzeyinin, sosyal ve kültürel yaşantısının göstergesi olan en önemli kesimi "Ticaret Merkezi" dir.
Anadolu’da ve Osmanlı-Türk şehirlerinde geçmişibinlerce yıl geriye giden köklü bir ticaret organizasyonu ve ticari yapıgeleneği bulunmaktadır.
Günümüzde, Konya gibi tarihsel birçok şehrimizingeleneksel ticaret merkezleri, bu geleneğin fiziki olarak günümüze kadarulaşmış kanıtlarıdır. Bu ticaret merkezlerinin günümüzde yeniden düzenlenmesi,eski yapılara geleneksel kullanımları ile uyumlu yeni kullanımlar verilmesi gerekmektedir [2].
Şehirlerin mekândaki biçimi, şehir imgesininoluşması toplumsal yaşamda etkin olan kurumlar tarafından belirlenmektedir.
Örneğin “Din” kurumunun büyük bir ağırlık kazandığıtoplumlarda, büyük, ihtişamlı ve zengin görünümüyle “güç” ü simgeleyen dinselyapılar göze çarpmakta ve şehire damgasını vurmaktadır.
Şehirlersadece insanların barınma gereksinimlerini karşılayan yapılardan oluşmazlar.Toplu yaşam sonucu bir dizi ortak-kişisel gereksinimler de doğar. Uygarlıktürü, gelişmişlik derecesi, kültür yapısı ya da yönetsel yaptırımın etkisiyle, şehirlerdebu gereksinimleri karşılayan, nitel ve nicel düzeyleri zaman ve mekândafarklılaşan birçok yapılanmamış ve yapılanmış alanlar ve mekânlar oluşur. Şehirlerde,toplumsal yaşamın bu yoğunlaşması sonucu, dinlenme, eğlence, kültür, eğitim,sağlık, ticaret, spor, yönetim, ulaşım, kamu hizmetleri, altyapı hizmetlerigibi gereksinimleri karşılayan özellikli uzmanlaşmış alan, yapı ve örgütlenmeler donatımlarıoluştururlar [3].
Donatımların kültür yapısı ve toplumsal ilişkileredayalı olarak nasıl farklı nitelikler gösterdiği, eski yerleşimlerincelendiğinde daha iyi anlaşılmaktadır. Tapınakların, agoraların, forumların, amfitiyatroların, hipodromların, katedrallerin, camilerin, kervansarayların,bedestenlerin damgalarını vurdukları toplumlar incelendiğinde, bu tür donatımyapıları ile, içinde yaratıldıkları toplumsal koşullar arasındaki yakın ilişkiortaya çıkmaktadır. Bu ilişki öyle yakındır ki, o devrintoplumsal koşulları ve kültür yapıları bu eserlerden anlaşılır ve bu yapılar halen yaşadığımız şehirlere o devirlerdenmesaj iletirler.
I.3. ŞEHİR MERKEZLERİTARİHSEL GELİŞİMİ
I.3.1. HELLENİSTİKDÖNEM ŞEHİR MERKEZLERİ
“Şehir Merkezi” oluşumu ilk defa Yunan ŞehirDevletleri’nde görülmektedir. “AGORA” olarak adlandırılan bu yer, Yunan şehrininidari, ticari ve dinsel merkezidir. Kelime anlamı itibariyle “Vatandaşlar Meclisinin Toplandığı Yer”anlamına gelmektedir.
Şehirlilerin tek tek değer kazandığı demokratik birdüzen olan Yunan Şehir Devletleri’nde ilk ideal şehir merkezi “Helen Agora” sı olmuştur. Şehir merkezidaha önce AKROPOL’ dü. Bu merkez sadece dini fonksiyonları yürütüyordu.
Ancak sanayi ve ticaret gelişirken, din dedevletten bağımsızlaşmış, bunun sonucunda da, idari yapılar Akropol’ den çıkıpAGORA’da yer almışlardır.
Yunan şehirlerinde ortalama 40.000 kişi yaşamasınarağmen, yabancılar, esirler ve dinleri olmayan plebler vatandaş olaraksayılmadığından, demokrasi sadece 10.000 şehirli içindir.
FOTOĞRAF 1. PERGE AGORASI (Görünüm)
(Kaynak Perge Koruma Amaçlı Plan Raporu, Tunçer. M.)
Agora’nın temel fonksiyonu, bu on bin şehirliyi bir araya getirmek, şehir yönetimine katmaktır. Pazar ve alışveriş eylemi de agora içine girmiş, filozoflar düşüncelerini burada açık havada yürütmüşlerdir. Agoralar iklim kuşağının elverişli olması nedeniyle açık mekânlardır. Bütün yolların kesiştiği yer olan AGORA, dinsel merkez AKROPOL ile de bağıntılıdır [4] .
(Kaynak Perge Koruma Amaçlı Plan Raporu, Tunçer. M.)
Agora’nın temel fonksiyonu, bu on bin şehirliyi bir araya getirmek, şehir yönetimine katmaktır. Pazar ve alışveriş eylemi de agora içine girmiş, filozoflar düşüncelerini burada açık havada yürütmüşlerdir. Agoralar iklim kuşağının elverişli olması nedeniyle açık mekânlardır. Bütün yolların kesiştiği yer olan AGORA, dinsel merkez AKROPOL ile de bağıntılıdır [4] .
PLAN 1. PERGEAGORASI (Plan) (Kaynak Perge Koruma Amaçlı Plan Raporu, Tunçer. M.)
I.3.2. ROMA ŞEHİRMERKEZLERİ
Roma şehirlerindeki FORUM’ larının kurucuları imparatorlardır.Her imparator kendi adını taşıyan, kendisinin gerekli gördüğü işlevleri içerenforumlar yaptırmışlardır.
Bazı imparatorlar, forumu müze ve kütüphaneleri ilebir “KÜLTÜR MERKEZİ” olarak düşünmüş, kimi de alışveriş eylemlerini FORUMdışındaki ek alanlara çıkarmıştır.
Nüfusun hızlı artışına bağlı olarak, yoksul kesiminde artış göstermesi sonucu, forum mekânı yetmemiş ve yöneticilerin kurduklarıözel tiyatro ve sirkler bu eylemi üzerlerine almışlardır. Halkın en çoktoplandığı yerler, bu pasif iletişim mekânları olmuş, yoksul çoğunluk bu mekânlardazalim gösteriler seyrettirilerek eğlendirilmiştir.
Böylece, yoksul halkforumdan çekilmiş, bu alanlar devlet kapısında iş izleyen ve alışveriş eden tabakayabırakılmıştır. Devlet şekli artık demokrasi olmadığından birçok kişinin biraraya gelerek birbirlerini tanımalarına hem gerek, hem de olanak kalmamıştır.
I.3.3. ORTAÇAĞ ŞEHİRMERKEZLERİ
Ortaçağ şehirlerinin birçoğu Roma dönemi şehirlerininüzerine kurulmuştur. Yeni şehirler, Hıristiyanlığın kabulü ile Kilise etrafındatoplanmış, korunma gereksinmesinden dolayı dini liderin yanında idari lider deortaya çıkmıştır. Halk başlangıçta toprakta çalışan köleler (serf) iken, dahasonra üretimin artması ile bunlardan bir kısmı, gezgin tüccar olarak serfliktenkurtulmuşlardır.
Bu türden bağımsız şehirlilerin yerleştiği kesim duvarlariçine alınarak korunmuş, şehrin kurulma ve gelişme nedenine göre forumda farklıbiçimlerde yer almıştır.
Ticaret nedeni ile kurulan şehirlerde, ana artergenişletilmiş ve pazar işlevi bu cadde üzerinde gelişmiştir.
Ortaçağda, merkezi yaratan ana unsurlar; dinsel,idari ve alışveriş eylemleridir. Bu etkinlikler, ayrı ayrı ya da bir aradabulunabilir. Loncaların düzenlediği dinsel eylemlerin kilisenin önünde yapılışıgibi, bütün şehre hitap eden eylemler ve her semtin sahip olduğu ayrı dinselkuruluşların etkinlikleri de söz konusudur.
I.3.4. RÖNESANS ŞEHİRMERKEZLERİ
Rönesans döneminde şehir, ekonomik eylemleringelişmesi ile şekil değiştirmiştir. Bu dönem şehir merkezinde, dinselkurumların yanı sıra devlet kurumları daönem taşımaktadır. Ulaşım akslarının düz bir çizgi ile birleştirilmesidüşüncesi 17. ve 18. yüzyıllar Barok Roma’sında ortaya çıkmıştır.
Meydanın yolla doğrudan bağlanması ile, merkezniteliğindeki meydanlar, yeni kapitalist düzendeki şehirlerde arsa bölümlenmesive satışını kolaylaştıran dik blokların ayrılması ile anlatım bulmuştur.
Kapitalist şehirlerde, MERKEZ, yer seçiminigelişime en uygun yeri bularak yapmıştır. 19. yüzyılda şehirsel nüfusun aşırıartışı, genişlemesi sonucu kontrolden çıkan şehirdeki merkezin tanım veişlevleri değişmiştir[5].İnsanların yaşantılarına, yeni sosyal yapı biçimlerine, değer yargılarına veyönetim şekillerine uygun olarak şehir merkezleri çeşitlilik göstermişlerdir.
I.3.5. ERKENDÖNEMLERDE ANADOLU ŞEHRİ MERKEZ KONUMU VE YAPISI
Osmanlıtoprakları, Selçuklu ve Beylikler Dönemi’nde Türkleşen yerlere yenilerinineklenmesiyle genişlemişti. Osmanlı Dönemi’nde ise, Anadolu’da Türkleşme daha dagüç kazanırken, Türklerin şehirlileşmesi de büyük ölçüde gelişme göstermiştir.Bu dönemde, göçebeler genellikle tarım alanlarına yerleştirilmekle beraber, buyerleşmelerin bile şehirlerin gelişimine dolaylı şekilde geniş etkileriolmuştur.
Türkler,XIV. yüzyılın ortalarında Rumeli’ ye geçmiş ve özellikle XV. Yüzyılınbaşlarından itibaren Rumeli’nin önemli bir bölümünü Türkleştirmişlerdir.Osmanlı İmparatorluğu’nda Türk çarşı düzeni, Anadolu’dan başka Rumeli’nin deönemli bir bölümünde görülmekteydi.
Anadolu şehirlerinde Türkleşme ve İslamlaşmasürecinde, bu sürecin hakim olduğu şehirlerde genellikle üç temel öğenin bulunduğugörülmektedir. Bu öğeler ; “Cami,Pazar ve Hamam” dır (Plan 2).
Caminin temel öğe oluşunda, Müslümanların şehirleri,dinsel ödevlerle toplumsal ideallerin gerçekleştiği yer olarak saymalarınınönemli rolü vardır. Şehrin ruhani merkezi olan cami, yerleşme biriminin aynızamanda siyasal ve dinsel merkezi durumundadır. Cuma camisi yer seçimi, İslamöncesi dönemlerin “Agora” sının ya da “Forum” unun bulunduğu alandır. Onunhemen yanında hanların, hamamların, çarşı ve pazarın bulunduğu ticaret merkeziyer almaktadır [6] .
PLAN 2. BURSA TARİHSEL ŞEHİR MERKEZİ: HANLARBÖLGESİ
Anadolu Türk şehrinde Pazar yeri için genellikle kaleyeyakın bir düz alan seçilirdi. (Ankara’da Atpazarı ve Samanpazarı’nda olduğugibi) Kale sur bedenleri önünde insan ve mal yoğunluğunun fazla olduğu kesimde Pazarkurulurdu. Bu kesim genellikle şehir merkezi olmaya aday kesimdir (Plan 3).
Şehrin gelişip büyümesi ile Pazar şehirlerde merkezkesimi olarak gelişmişlerdir. Kale duvarı yakınında çarşı kurulmasına, etrafısurla çevrili şehirlerde ve surla çevrili olmayan şehirlerde derastlanmaktadır. Etrafı surla çevrili şehirlerde, bir iç kale yoksa ya da kaleşehir surunun bir köşesineyerleşmişse, çarşının şehrin merkezi bölümünde insan hareketine en uygun yerdegeliştiği görülür [7].
PLAN3. ANKARA GELENEKSEL ÇARŞILAR:ATPAZARI-SAMANPAZARI-KOYUNPAZARI HANLAR BÖLGESİ (Tunçer, M. Ankara Tarihi Kent Merkez Gelişimi Kişisel Çalışma)
Liman şehirlerinde ise ticaret merkezinin(çarşının) konumlanmasında ve yer seçiminde iskeleye yakınlık etkili olmuştur.Liman şehirlerinin büyük bir kısmında, çarşı için, özellikle güvenlikbakımından sur, kale ya da kaleye benzer güvenli bir yerin varlığı önemtaşımıştır. Antalya, Alanya, Sinop, Silivri, Gelibolu, Giresun farklılıklartaşımasına rağmen buna örnektir.
Temel biçimlenmesi, 14. ve 16. yüzyıllardagerçekleşen ve bundan yüz yıl öncesine kadar geleneksel özelliğini koruyan Türkşehrinde çarşı alanındaki ticaret yapıları; dükkânlar, hanlar ve bedestendenoluşmaktaydı. Bedesten; hemen hemen çarşının en merkezi kesiminde yer alırdı.Çarşının büyüklüğüne göre cami sayısı artar, şehrin en büyük cami ya dacamileri çarşıda yoğunlaşan kesimlerin yakınında konumlanırdı (Plan 3).
I.3.5.1. BEDESTEN
Bedestenlerin özel bir yapı halinde biçimlenişininbaşlangıcı 13. yüzyıl sonlarına kadar gerilere gitmekteyse de, bunlarınçoğalma, ülke çapında yaygınlaşmaları, şehirlerde çarşıdaki merkezi yerini almalarıve önemli fonksiyonlar da yüklenmeleri Osmanlı dönemindedir. Bu oluşum ve Türkşehrinin bedestenle ilgili karakteristiğinin belirginleşmesinde 15. ve 16.yüzyıllar önem taşımaktadır [8].
Hatta 18. yüzyılda bile bazı yerlerde yeni bedestenler yapılmıştır. Ancak,bunların sayısı fazla olmadığı gibi, daha önceki yüzyılların şehir ticaretalanları ve yerleşim düzeni sorununa bir yenilik ve değişiklikgetirmemişlerdir.
"Bedesten" kelimesinin kökeni, "Bezistan” veya “Bezzazistan"olup, bozularak Bedestan ya da Bedesten şeklinde kullanılmıştır.
Bez = Beze: Kumaş ve savaşta ganimet olarak alınaneşya anlamına gelmektedir. Bedestenler, kumaş ve bez satılmak için yapılmış,daha sonraları kıymetli mallar ve antika eşya alım-satımına tahsis edilmişkapalı çarşılardır. Türk çarşılarına özgü en tipik yapı biçimi bedestenlerdir [9] (Plan 4).
Özel tipte bir ticaret yapısı birimini oluşturanbedestenler, planlarındaki ayrıntılara göre bazı gruplara ayrılabilirler.Bedestenlerde normal ticari eylem sürdürüldüğü gibi, bunlar ayrıca ticariyaşamla ilgili bir takım işlevlere de sahipti. Ticari etkinliği daha kapsamlıolan büyük şehirlerde bu işlevler daha da çeşitlenirdi.
Bedestenlerin işlevleri ile birlikte Osmanlı ticariyaşamındaki yerleri aşağıda özetlenmiştir:
· Bedestenler, “Lonca” ların devletle ilişki vebağlantısında da önde gelen bir kuruluştu,
· Bedestenler yarı resmi bir ticaret kuruluşuydu ve şehirlerdeticaretin ağırlık merkezinin düğümlendiği yerlerdi,,
· Bedestenler ticari yaşamda; yapılarının mimariözelliğiyle, değerli ticaret mallarının güvenceye alınışının, ticari eylemlerbakımından da, doğruluk ve kurumsal güvenirliliğin temsilcisiydi,
· Esnaf kuruluşları sözcülerinin en başta geleni“Bedesten Kethüdaları” idi,
· Bedestenler, günümüz bankalarının kiralık kasalarıbenzeri gereksinimleri karşılardı ve kıymetli mallar borsası durumundaydı,
Özellikle, İstanbul’da bedesten kethüdaları, pararayicine ait düzenli kayıt tutmaları bakımından, para borsasını izlemekleilgili bir yetkili durumunda bulunmakta, böylece, bir bakıma, bu günkübankaların para değerini izleme ile ilgili işlemlerine benzer bir görev yürütmekteydi[10].
PLAN 4 . ANKARA MAHMUD PAŞA BEDESTENİ
I.3.5.2.HAN VE KERVANSARAYLAR
Bir ülkeden diğerine, bir şehirden başka bir şehre,at ve develer üzerinde ticari mal taşıyan kafilelere “kervan” (karban) adı verilmektedir.
Karayolu ve demiryolu taşımacılığının henüzgelişmediği eski çağlarda, eşkiya saldırısından korunmak için topluluk halindeseyahat etmek zorunluluğundan doğan bu kervanlara yolcular da katılırlardı.
Sabah, şafakla beraber yola çıkan kervan, birgünlük yürüyüşten sonra; hayvanlarını dinlendirmek, yem vermek, sulamak,bozulan malları değiştirmek ve bir sonraki etap yolculuk için güç kazanmakamacıyla uyuyup dinlenmek üzere,kervanların bir günlük yolculuk mesafelerinde inşa edilmiş "Han" veya "Kervansaray"larda konaklarlardı [11].
Osmanlı Dönemi han ve kervansarayları, genelolarak, bir büyük avlu etrafında iki katlı olarak yapılırlardı. Yol etrafındakicephesinde büyük giriş kapıları bulunur ve bu kapının iki tarafında genelliklebir kahvehane, nalbant dükkânı ve araba tamirhanesi yer alırdı. Bazen bukullanımlar hanların içerisinde de bulunurdu.
Giriş kapısından üstü açık geniş bir avluya girilirve bu avlunun karşı tarafında ahırlar, arabaları koymaya yarayan bir sundurmaile yanlarda yükleri koymak için depo ve ambarlar bulunurdu. Avlunun birkenarından, ahşap veya kâgir bir merdiven ile üstteki odaların ön kısmındabulunan dolaşma mekânına çıkılırdı.
Bu dolaşım alanı revakla örtülüydü ve odalarınkapıları bu mekâna açılırdı. Odalar içinde sedir ve yolcuların ısınması içinbir ocak bulunurdu.
Bazı hanların avlusunda, kuyu, şadırvan ve hayvansulamak için yalaklar bulunmaktadır. Bazı büyük kervansaraylarda da avluortasında köşk mescit ya da giriş üstünde bir mescit yer almaktadır (Örnek;Ankara Sulu Han).
Hayvanların bağlandığı kısmın içerisinde, yüksekmastaba şeklinde setler bulunurdu. Kervancılar buraya hasırlarını, kilim veyataklarını sererek yatar ve ocaktaki ateşten ısınarak bir yandan da mallarınabekçilik ederlerdi.
SULU HAN KÖŞK MESCİDİ
Selçuklu ve Osmanlı dönemi hanları, yola ilişkinyapılar olarak görülseler de, zaman içerisinde, özellikle Osmanlı’da, yolgüvenliğini sağlayan ve yolcuların ihtiyaçlarını karşılayan tesisler olmaktançok, ticari amaçların ön plana alındığı şehir yapıları olarak gelişmişlerdir [12].
I.3.5.3.ÇARŞILAR
“Çarşı“kelimesi “dört sokak” anlamına gelen,kökeni Farsça “Cihar-suk” kelimesinden oluşur. Alış veriş amacı ileoluşturulmuş ve genellikle iki tarafı dükkânlarla sınırlandırılmış sokak veyameydanlara çarşı denilmektedir.
Çarşı her zaman yolun iki tarafındaki dükkânlardanoluşmayabilir. Tek sıra dükkânlardan ibaret çarşılar da vardır. İstanbulSüleymaniye külliyesindeki Tiryaki Dökümcüler Çarşısı gibi.
Çarşılardükkân adını verdiğimiz ticaret birimlerinden oluşur. Pazarlarda ise satılanmeta bir gölgelik altında, korunmuş mekânlarda satışa sunulur. Çarşı, yerleşikbir geleneğin, Pazar ise göçebe bir geleneğin ürünüdür.
1. Üstü Açık Çarşılar: Bir başka yapı ile birlikte ve genellikle zemin katıkullanan tek sıra dükkan tipi (Örnek: Süleymaniye Medresesi Altındaki Tiryaki Çarşısı, İstanbul'da ÇuhacıHan, Simkeşhane, Edirne'deki Rüstem PaşaHanı, Ekmekçizade Ahmet Paşa Kervansarayı, Bursa'da ki Pirinç Hanı altındakidükkanlar, Lüleburgaz'da Sokullu Hamamı etrafındaki dükkanlar).
2. Bir başka yapı altında, açık ve kapalı dükkantipi (Örnek: İzmir'deki Şadırvan, Başbudak, Kestanepazarı Camileri ile Bor'daki Paşa Cami altındaki dükkanlar).
3. Bir yol üzerinde karşılıklı iki dükkân tipi(Örnek: Lüleburgaz Sokullu Külliyesi, Ilgın'daki çarşının bir kısmı ile SuluHan'ın önündeki Uzun Çarşı).
4. Kapalı Çarşılar: Üstü örtülü sokaklar ve bu sokaklarda sıralanan dükkantipi; Niğde ve Bursa'da Payas ve Ilgın'da bu tür kapalı çarşılar bulunmaktadır.Edirne, Ali Paşa Çarşısı ve Arastası da bu tipe bir örnektir.
5. Bedestenler:
n Üstü kapalı tek hacim halinde en basit tip; (Örnek:Ereğli Bedesteni).
n Ortasında revaklarbulunan etrafı dükkânsız tip; (Örnek:Gelibolu Bedesteni, İstanbul Sandal ve Galata Bedestenleri).
n İç ve dışkenarlarında dükkân olan tip; (Örnek: Kütahya, Isparta, Vezirköprü, Tokat veAnkara Bedestenleri).
n Ortası direkli, içkenarında mahzen şeklinde odalar ve dışarıda da bir sıra dükkân bulunan tip;(Örnek: İstanbul Eski Bedesten, Bursa ve Edirne Bedestenleri).
I.4. GELENEKSELÇARŞILARDA TİCARİ FONKSİYONLARIN MEKÂNSAL DAĞILIMI
Anadolu'da çok köklü bir ticari yapı geleneğibulunmaktadır. Bu gelenek çağlar boyunca, toplumun yaşantı ve görüşleri ilebağımlı olarak gelişmiş ve değişmiştir.
Antik Çağ; meydan ve sokakları ile dışa dönük birkültürü yansıtır. Orta Çağ; Selçuklu Devri ve daha sonra Osmanlı Kültürü, sokakve avlu düzeni ile daha çok içe dönük bir hayat görüşünün mekânsalyansımasıdır. İç ve dış mekânlar adeta birbiri ile özdeşleşmiş gibidir [13].
Osmanlı - Türk Şehri örneğinde, bu bütünleşmeçalışma yerleri için de geçerlidir. Sokak, ticari eylemlerin mekânsaldağılımında temel bir öğe olarak görülmektedir. Esnaf grupları, özelliklerineve lonca düzenine göre kendilerine özgü sokaklarda, giderek çarşılarda yoğunlaşmıştır.
Ancak, büyük ölçekli ticari yapıların (han,bedesten, hamam vb.) yakın çevre ile uyuşumu, birbirleri ve diğer yapılarlailişkileri açısından bir planlama düzeyine erişilememiştir.
Ticari yapılar, belirli bir amaç için yapılmışolup, fonksiyon bakımından o zamanki verilerle uyum içindedirler. Ancak belirlibir tasarım düşüncesini ya da mimari düzen çabasını yansıtmazlar.
Şehir, merkez ve mahalleleri ikilisi ötesinde, bir mekânsalorganizasyon göstermemektedir. Bu bakımdan Selçuk ve Osmanlı Şehirleribenzerlik gösterirler. Osmanlı Klasik Çağı'nda tek yapı mimarisinde büyükgelişmelerin yanı sıra, “Bursa Ekolü” deneyiminden sonra, külliyelerde başarılıve ustaca organize mekânlara erişilmiştir. Ancak bu beceri, bir merkezin tümünüiçermemiştir.
Osmanlı - Türk Şehir Merkezi'nin sabit göstergesi, "merkezcamii" (cuma camii) ve "Bedestan"dır. Arı bir Osmanlı tipi olan "Bedestan", gerçekten çarşınınodak noktası ise de Bedestansız şehir örnekleri de vardır.
Ticaret merkezi, bu iki yapının etrafında gelişir. Dükkânlar,bunlara yapışık veya ayrık düzende yerleşmişlerdir. Cami ve dükkân ikilisi,ticari ve kültürel fonksiyonların bir cins bileşimidir. Caminin yarattığı talepile dükkânlardan elde edilen kâr, caminin bakımı için vâkıfa dönüşerek sürecinbütünlüğünü gösterir. Merkezinönemli yapıları arasında ilişki yoktur ve bir planlama bilinçsizliği sözkonusudur (Plan 5).
PLAN 5 : BURSA TARİHİ HANLAR BÖLGESİ (Cezar, M., 1983)
Anadolu şehirlerinde surlar dışına çıkan gelişmelerözellikle 13. ve 14. yüzyıllarda görülmeye başlamıştır. Ticaret ve zanaatlailgili eylemler, surların kervan yoluna en yakın bağlantı sağlayan kapınınhemen dışına çıkmıştır. Ayrıca, gene bu eylemlerin, Kaleyi kervan yollarına bağlayanyol üzerinde bir meydan çevresinde olmak üzere yoğunlaştığı belirtilmektedir[14].
Ancak, önemli ticaret merkezlerinde yükselen büyük hanlar yüzünden, açık pazar alış verişi biçimindeki ticaret kısmenazalmış veya tamamen ortadan kalkmıştı [15].
Canlı hayvan alım-satımı da bu tür açık pazarlardayapılıyordu. Bu nedenle, Osmanlı-Türk şehirlerinde Ankara'da olduğu gibi "Samanpazarı","Odunpazarı", "Koyunpazarı", "Atpazarı","Balıkpazarı" gibi semtler yer almaktadır (Plan 3).
Selçuklu devrinin kervan ticareti yerine,Osmanlılar Devrinde, artan tüketici kitleler önemli bir alış veriş canlılığıyaratmışlardır. Bu sayede şehirlerin toplayıp dağıtma işleri hareketli halegelmiştir. Bunun sonucunda, önemli maddelerin elden ele devri Pazarhizmetlerini çok arttırdığı için, pazarlıkların kapalı yerlerde geçmesi halindebüyük kazanç sağlanacağı anlaşılmış olmaktaydı. Han içi alım-satım sistemininbu işleme çok elverişli olması, depolama ve muhafaza kolaylığı, han yapımınıteşvik etmiş olmalıdır [16].
Her han, bir tür malın kapalı pazaryeri olmagörevini fermanla tekeline geçirdiği için, burada toplanıp perakendecilere veesnafa satılan ticaret maddesi başka yerde pazarlanamaz ve toptan satışıyapılamazdı. Hanlar bu toplayıp dağıtma işini yaptıkları malın adını alırlardı [17].
Osmanlı Devleti'nde, şehirsel yerleşimlerin kenditüketimleri için tarımsal olmayan üretim örgütleri vardı. Bu örgütler sadeceşehre değil, şehrin merkezlik ettiği bölgeye de hizmet ediyorlardı. Şehirlerinbazısı da, hizmeti bölge dışına taşan yoğun üretim ile ülke ekonomisine önemlikatkıda bulunabilecek tarzda bir sanat dalında ihtisaslaşmışlardı.
Şehirdeüretime katılanların hepsi, üyesi oldukları sanayi dalında, ekonomik, malı,idari ve sosyal fonksiyonları bulunan bir kuruluşun üyesiydiler. Osmanlı-TürkŞehirlerinin hepsinde yaygın ve güçlü bir esnaf kuruluşu olan LONCA SİSTEMİvardı. Bu kuruluş ise gerçekte, 13. ve 14. yüzyılların Ahi hareketinin birdevamı idi [18] .
Osmanlı Devrinde “Lonca Sistemi" olarak oluşanbu sistemin yanı sıra, birçok zaviyenin de, daha eski zaviyelerin devamı olduğugörülmektedir. Zaviyelerin babaları veonların müritleri, çevrelerini ekiyor, tarımla uğraşıyor, evler, ahırlar, mescitlerinşa ediyorlardı. Sonra da bu yapıların etrafında halk da yerleşmeye başlıyordu[19]. Ahi zaviyelerinin yerlerini alan sonraki zaviyeler ve Sultanların tesisettikleri yeni zaviyeler [20]şehirlerin büyümesini etkilemiştir.
I.5.AHİLİK, LONCA SİSTEMİ ve TARİHSEL ŞEHİR MERKEZİ İLİŞKİLERİ
I.5.1. AHİLİK –ESNAF TEŞKİLATI
Ahi kelimesinin aslı Akdi bazen Akdidir. İşçi sınıflarını içine alan bir sistemdir. Üyelerininhepsi sanatkârdır, askerdir. İyi dövüşür, iyi ata biner, iyi silahkullanırlardı. İşsiz değillerdi ve hepsi bir sanat veya ticaretle uğraşırlardı.Sözcükte erkek kardeş, arkadaş, cömert, yiğit anlamına gelen Ahiliğin nerede vekimin tarafından kurulduğu pek bilinmemektedir. Bilinen Ahiliğin insaniamaçlarla kurulmuş bir teşkilat olduğu ve insanın bu teşkilat ölçülerine uygunolarak yetişmesi gerektiğidir.
Ahilik bir esnaf teşkilatıdır. Başlangıçtadebbağlar, saraç ve kunduracıları kapsadığı görülmüşse de, sonradan bütünesnafı kapsayan bir sosyal kuruluş olarak gelişmiştir. Ahilik Türk toplumunda,iş hayatında, gelenek ve anlayışına uygun olarak gelişmiş, yerleşmiş meslekiyönü hakim bir örgüttür.
Bilindiği gibi Türkler çok eski devirlerden berisanayi ve ticaretle uğraşmışlardır. Çin’den başlayıp Avrupa pazarlarına ulaşan “İpek Yolu” denilen ticaret yolundanmallar genellikle Türk kervanları ile taşınırdı.
Emevi Arapları (661-250) Batı Türk ülkesini işgaledip (710-796) oraları yağma edince Türk ülkesinin düzeni bozuldu. Bununüzerine mal sahipleri mal ve canlarını korumak için işsiz kalan işçileri biraraya toplayarak tek bir teşkilat kurdular. Koruyuculuk niteliğinde olan buteşkilata “Gaziyan” adını verdiler.
Genç ve cesur kişilerden oluşan Gaziyan mensuplarıdüzensizliği giderdiler. Düzen sağlanınca herkes tekrar mesleklerine döndü vearalarında bir esnaf teşkilatı kurdular. Bu hareket Türk Ahiliğinin doğuşudur.
Ünlü seyyah İbn-i Batuta’nın açıklamasına göre “Ahiler Anadolu ülkesinde Türkmenkavimlerinin olduğu her il, ilçe, bucak ve köyde var idiler. Bunlarınyabancıları ağırlama, yedirme, içirmede, eşkıyaları tahrip ve yok etmede, halkazulüm edenlere karşı koymada benzerleri yoktu.”
Ahilik ahlak ve dayanışma prensipleri üzerineoturtulmuş bir çalışmaya sahipti. Sır,Ahilikte başta gelen bir diğer prensip idi. Bu sır bir ehilden diğerinegeçirilerek muhafaza edilirdi. Çoğunlukla derste öğretilmez, öğrenim vegörgüsünü tamamlamış kimselere hikâye yolu ve benzetişlerle sezdirilir,aşılanırdı. Ahilerin kendilerince kapalı, gizli olan bir çalışmaları olduğuanlaşılmaktadır. Ahi prensiplerine dair yazılı eser bırakmamış olmaları,prensiplerini genellikle sözle yayagelmiş olmaları bu görüşü kuvvetlendirmektedir.
Bu nedenle Ahilik hakkındaki bilgiler dahaçok Ahi olmayanların yaptıkları incelemelere dayanmaktadır. Ahiliği kimileribir dervişlik teşkilatı gibi gösterir, kimileri de mensuplarını iyiye, doğruya,verimli bir çalışmaya yönelten organizasyon olarak tanıtır.
Ahilik aslında dervişlikle sosyal örgütlenmeninbirleşimidir. Dervişlikleri bir hırka, bir lokmaya bağlanmadığı gibi kazançtakigayeleri de sömürgecilikten uzaktır.
Üretimde standartlaşma, elde edilen malı pazarasürme, eşit mala, eşit fiyat ve kalite birliği sağlama hususlarında özelgörüşleri vardır.
Evliya Çelebi her gezdiği yerde gördüğü debbağ vesaraçları Ahi Evran mensupları olarak gösterir. Ahi Evran Türk işçi veesnafının büyük bir piridir.
Moğol istilasından Anadolu’ya göçmüş, 27 yaşlarındaKonya’ya gelmiş 3 sene Anadolu’nun çeşitli illerini (Konya, Denizli, Sivas)dolaştıktan sonra Gülşehir-Kırşehir’de yerleşmiştir. Edinilen bilgilere göreAhi Muhammeden eğitim görmüş zeka ve çalışkanlığı ile Ahi Şeyhliğineyükselmiştir. Ahi Evran’ın Hacı Bektaş Veli ve Şeyh Edepali ile aynı devirdeyaşadığı söylenir.
Ahiliğin bir başka açıklamasını, Ahileri görmüş vearalarında yaşamış olan ünlü seyyah İbn-Batuta şöyle açıklamaktadır: “Ahi evlenmemiş gençlerden oluşan sanatsahiplerinin toplanıp kendilerine reis seçtikleri adama, Ahi Babaya denir.Bu gençlere Fetiyyen kurduklarıteşkilata da Fütüvvet denir”.
Bu teşkilata reis (Ahi Baba) seçimle gelir. Birzaviye kurar ve burasını gerekli eşyalarla döşer. Dergah mensupları gündüzleriçalışır, kazançlarını akşam reislerine verirler. Bu kazançlarla zaviyenin hertürlü ihtiyaçları karşılanır. Beldeye her gelen yabancı bu zaviyelerde misafiredilir, ağırlanır. Bu kimse dönüşe kadar zaviyenin konuğudur.
İlmi ve dini bilgiler medreselerde verildiği içinAhiler bu müesseslerin yeterliliğini kabul etmişler, bunun için teşkilatlarındadaha çok dayanışma ve sanatta yetişme hususlarına önem vermişlerdir. Bu nedenlebütün gayretler sanat erbabını zaviyelere başlamaya yönelmiş sanatkâr gençlerinbir arada toplanmasına çaba sarf etmişlerdir. Bunlara ahlak ve toplum adabıöğretilmiştir. Diğer bir deyimle,gerekli şartlara sahip olan gençler, sanat terbiyesini ustalarından almışlar,zaviye de ve ocakta ise bu gençlerin hissi, edebi ve sosyal terbiyeleri ile meşgul olmuştur.
Ahi zaviyelerinde öğretmen, profesör, hakim, sözcü,vaiz, silah talimcisi, hattat, şair gibi görgülü ve bilgili kimseler debulunurdu.
Ahilikte başa geçen reislerin ihtar ve emirlerimutlaka yerine getirilirdi. Bunlar o derece saygı değer kişiler idi ki, Sultanbulunmayan yerlerde hükümdar gibi saltanat sürerlerdi. Bu nedenle reislerinemredişleri, ata binişleri, her türlü davranışları aynen hükümdarlarabenzetilirdi. Reislerin şahıslarında toplanan bu özellikler Ahi zaviyelerindeve o zaviyelerin mensubu olan yiğitlere de özel bir saygı kazandırırdı.
Ahiler başarıyı kaderden ziyade insanın kendielinde olan projesinden beklerlerdi. Bunun için genç Ahiler bir yandan esnafteşkilatı ile gündüzleri, diğer yandan da sohbet toplantıları ile gecelerieğitilirdi. Ahiler üstün bir ahlak ve iş terbiyesi ile yetiştirilirdi. Hangisanatta iseler, o sanatta temiz ve sağlam mal yapıp satan Ahiler geniş birçalışma teşkilatı kurmuşlardı.
Anadolu’da Ahilerin en çok bulundukları yer Ankaraolmuştur. Ahiler burada sayısız tabakhaneler ve kumaş tezgâhları kurmuşlardır.Bununla beraber Kayseri, Sivas, Kırşehir, Denizli gibi şehirlerde büyük Ahizaviyeleri de kurmuşlardır.
Selçuklu saltanatı yıkılıp yerine Beyliklerkurulurken Ahi teşkilatı ve Ahiler varlıklarını sürdürmüşlerdir. Osmanlıdevleti kurulurken Anadolu’daki Ahi, Baba ve Mevlevi tarikatları en faaldevrelerini yaşıyorlardı. Bundan dolayı bu tarikat zümrelerinde bilhassa ilkikisinin Osmanlı Beyliği muhitinde de eylemleri görülmekte idi.
Osmanlı Devletinin temeli atılırken bu büyük beylikAhilikten ve Ahi reislerinin nüfuzlarından istifade etmişti. Ahilerin bu nüfuzu14. Yüzyılın ilk yarısına kadar sürmüştür. Osmanlıların kuruluşunda Ahi alayları ile bütün harplere katılanAhiler, Orhan Gazi ve I. Murat devirlerinde geliştiler, Yıldırım BeyazıtAhilere fazla önem vermediği için onlarda Yıldırım’a yeterince yardımcıolamadılar. Ancak Çelebi Sultan Mehmet devrinde gene yardımlarına devamettiler.
Ahilik II. Murat devrinde devam etti. Fatihdevrinde ise Ahilik geniş bir esnaf kahyalığı haline geldi. 16. Yüzyıldanitibaren Ahilik lonca teşkilatı olarak gelişti.
Ahiliğin sendikal bir kuruluş görünümü vardır.Ahiler bilginlere, bilgeliğe bağlı, cömert, muhtaçlara yardım seven, zulmü,adam öldürme, hırsızlığı, ırzatecavüzü yasaklayan kimselerdi. Sözle sürdürülen prensiplere dayanan,mensuplarını aydınlığa götüren bir teşkilattı.
AhlakAhilikte başta gelen bir husustur. Ahiliğin bu yönünü taçlandıran altı şartıvardır. Bunlar “Açık-Kapalı” olarak ikiye ayrılır.
Açık olmasıgerekenler: Alın, kalp,kapıdır. Bunlar, başkalarının yanında yüzkarası olmamak, herkese sevgigöstermek, kendine yapılacak müracaatları geri çevirmemektedir.
Kapalı olmasıgerekenler: El, bel, dildir.Bunlarda, kimsenin hukukuna el uzatması, kimsenin namusuna tecavüz etmemek,kimse hakkında dedikodu yapmamak, sır saklamasını bilmektir.
Daha birçok iyi yönleri olan Ahilik, mensuplarıüzerinde kurduğu kontrol bakımından da eşsiz bir kuruluştur. Ruhtan ziyade akladönük olması Ahiliği yüceltmekte idi. Eğitim bölümünün bir safhasını teşkileden sohbet alemleri ise milli terbiye, zarafet, adabı muaşeret ve kardeşliköğrenimi ile geçen bilgi ve incelik taşıyan toplantılardı.
Görüldüğügibi Ahilik teşkilatı kesin net prensipleri olan ve sadece ticaret yapmaklasınırlı kalmayan toplumun sosyal yapısını denetleyen çok yönlü bir örgütolagelmiştir. Devlet yönetim sisteminin bir parçası olan Ahi teşkilatı, kendikendini yöneten bir oto kontrole sahiptir.
Toplumu oluşturan fertleri eğiterek,ticarete ve ticaret ehline büyük sorumluluklarla beraber saygınlık kazandıran,üretimi ve satışı denetleyen çok etkili bir kurum olmuştur.Denetleme ile beraber eğitim ağırlıklı olması da Ahilik teşkilatının en önemliözelliğidir.
I.5.2. LONCA-ESNAFTEŞKİLATI
Selçuklularla birlikte gelen Uygur ve Orta AsyaTürklerinde kökleri bulunduğuna inanılan Ahi teşkilatı 17. Asırda Avrupahayranlığına paralel olarak loncalara dayanmıştır. “Lonca” kelime olarak “oda”anlamına gelir ve Latince kökenlidir. Esnaf ve sanatkârlar kendilerine aitmeseleleri görüşmek üzere bu odalarda toplanırlardı.
Önceleri hammaddenin gereksinim sahiplerineverildiği yere lonca deniyordu. Zamanla esnaf kuruluşlarına bağlı bulunanlarıntoplantı yerlerine bu isim verildi. Daha sonraları da lonca, esnafkuruluşlarının adı oldu. Loncalar başlangıçta tarikat havası ile sanatıbirleştiren bir nitelikte iken, giderek tasavvufî yönünü yitirmiş, tamamen parasalağırlıklı bir meslek kuruluşu haline gelmiştir.
Bunda Hıristiyanlığın etkisi fazladır. Çünkü bu tarihlerdekapitülasyonlar neticesi dış ticaretle uğraşanların çoğunluğu Müslümanolmayanlardan oluşuyordu. Hıristiyan veya Museviler, zaviyelere gelip esnaflarahat bir şekilde meselelerini konuşamıyorlardı. Bunu sağlamak için aynı sanatamensup olanlar zaviyelerden uzaklaştırılıp loncalarda bir araya getirildiler.
Loncalar devrinde sanatkâr yetiştirilmesi, malüretimi, bunun pazarlaması özel kayıtlara tabi idi. Gereğince yetişmeyen çırak,kalfa olamıyordu. Kalfa yeter bir seviyede sanata sahip olmadıkça ustaolamıyordu. Aklına esen dilediği yerde dükkân açamıyordu. Sanat kurallarınauygun mal üretmeyenler cezalandırılıyor, bunda direnen sanattan alıkonuyordu,sürülüyordu. Böyleleri memleketin hiçbir yerinde yeniden dükkân açıpçalışamıyordu. Önemli olan husus, gerek hükümet görevlilerinin kontrollerigerekse esnafın kendi teşkilatı içindeki denetimi sonucu görülen aksaklıklarıngiderilmesinin çok kısa sürede gerçekleşmesi idi. Dolayısı ile ibret alma, dersalma niteliği kaybolmuyordu.
1727 yılından itibaren tekel ve imtiyaz anlamınagelen ve Türkçe bir kelime olan “Gedik” tabiri esnaf teşkilatlarına girmiştir.Nüfusu artan Gayr-i Müslimlerin baskısı ile çeşitli dine mensup kimselerarasında ortak çalışma şartları ortaya çıkmış ve imtiyaz fermanı olanlarticaretle uğraşabilir olmuştur. Ancak bu fermanlar, mülk sahiplerininkiralarını artıran, esnaf sayısının artırılıp, eksiltilmemesi, gediği(imtiyaz-tekil) olmayanların sanat ve ticaret yapmaması, açık ve boş olan yerlerinçırak ve kalfalara verilmesi, dışarıdan esnaflığa kimsenin kabul edilmemesişartlarını da içermekteydi.
Tanzimat’ın ilanından sonra yabancı devletlerleyapılan ticaret anlaşmaları, 1727 yılından beri gelen tekel usulününkaldırılmasına yol açmıştır. Buna neden olarak ticaretin gelişmesine mani olduğugösterilmiş ve 17 Haziran 1867 günlü yayımlanan bir Tüzükle sanat ve ticarette“Gedik” usulü kaldırılmıştır. Bununla birlikte padişahın emri ile bazıgedikler, emsal olmamak kaydı ile durumlarını korumuşlardır.
· Kentmekânının ve yapılarının oluşum ve biçimlenişi toplumların yapısalözellikleriyle doğrudan ilişkilidir. Kent merkezlerindeki büyüme ve bölgelemedeğişimi hem kentleşmenin, hem de sanayileşmenin göstergesi olan etmenlerebağlıdır. Kentleşme hem “Mekânsal Süreç”, hem de “Toplumsal Süreç” içeren birolgudur [21].
· Mekânve toplumsal yapıdaki değişikliğin ortaya çıkması ve süre gitmesi ekonomikgelişmelere bağlıdır ve ana etmen “Ekonomik” dir.
· Kent mekânındakifarklılaşmalar toplumdaki çelişkilerin yarattığı gruplaşmalara (sınıflara)dayanmaktadır.
· Toplumsaldeğişme ve gelişme, toplumun bütün kesimlerinde birden gerçekleşen birsüreçtir.
· Mekânsalyapı ile toplumsal yapı arasındaki etkileşimin yönü toplumsal süreçlerden mekânsaloluşumlara doğrudur.
· Toplumsalyapıdaki etkin güçler kentteki fiziksel alanlara, yapılara sahip olmayaçalışmaktadır. Bu olgunun kentsel biçimlenmeye olan etkisi özellikle MERKEZİ İŞALANI’ nda görülmektedir.
· Osmanlı-Türkşehrinde çarşı yeri için kaleye yakın bir alan seçilmektedir. Kale surbedenleri önünde yoğunluğun fazla olduğu kesimde çarşı ve pazarlar kurulmaktaydı.Bu kesim genellikle şehir merkezi olmaya aday kesimdir. Şehrin gelişip büyümesiile çarşı kesimleri şehirlerde merkez kesimi olarak gelişmişlerdir. Ankara,Afyon, Tokat vb. şehirler buna örnek olarak verilebilir.
· Kaleduvarı yakınında çarşı kurulmasına, etrafı surla çevrili şehirlerde ve surlaçevrili olmayan şehirlerde de rastlanmaktadır.
· Etrafısurla çevrili şehirlerde, bir iç kale yoksa, ya da kale şehir surunun birköşesine yerleşmişse, çarşının şehrin merkezi bölümünde insan hareketine enuygun yerde geliştiği görülür.
· Limanşehirlerinde çarşının konumlanmasında ve yer seçiminde iskeleye yakınlık büyükölçüde etkili olmuştur. Liman şehirlerinin büyük bir kısmında, çarşı için,özellikle güvenlik bakımından sur, kale ya da kaleye benzer güvenli bir yerinvarlığı önem taşımıştır.
· Temelbiçimlenmesi, 14. ve 16. yüzyıllarda gerçekleşen ve bundan yüz yıl öncesinekadar eski özelliğini koruyan Türk şehrinde çarşı alanındaki ticaret yapıları; dükkânlar,hanlar ve bedestenden oluşmaktaydı.
· Bedestenhemen hemen çarşının en merkezi kesiminde yer alırdı. Çarşının büyüklüğüne görecami sayısı artar, şehrin en büyük cami ya da camileri çarşıda yoğunlaşankesimlerin yakınında konumlanırdı.
· Bedestenler,kumaş ve bez satılmak için yapılmış, daha sonraları kıymetli mallar ve antikaeşya alım-satımına tahsis edilmiş kapalı çarşılardır. Türk çarşılarına özgü entipik yapı biçimi bedestenlerdir. Bu oluşum ve Türk şehrinin bedestenle ilgilikarakteristiğinin belirginleşmesinde 15. ve 16. yüzyıllar önem taşımaktadır [22]
[2] TUNÇER, M. 1985, “A Research Within A HistoricalPerspective On Suluhan (The Hasan Pasha Inn) It’s Transformation and RelationsWith The City Center Of Ankara”, Yüksek Lisans Tezi, Orta Doğu Teknik ÜniversitesiMimarlık Fakültesi, Restorasyon Bölümü ile Şehir Planlama Bölümü Ortak YüksekLisans Programı.
[3] ÇUBUK, M., vd., 1978, S.31.
[4] EVYAPAN, G., 1971.
[5]EVYAPAN,G, 1971, S. 43-48.
[6]KUBAN, D., 1986, S.71.
[7] CEZAR, M., S.24.
[8] CEZAR, M., 1983, S.26.
[12] YETKİN, S., K., ÖZGÜÇ, T., SÜMER., F., ÜLKEN, H.Z.,ÇAĞATAY, N., KARAMAĞRALI, H., 1965, “Turkish Architecture”, A.Ü. Yayınevi,No:62.
[13] TANKUT, G., 1973, “Osmanlı Şehrinde TicariFonksiyonların Mekansal Dağılımı”, VII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye SunulanBildiriler, T.T.K. Yay., 9. Seri, 7/2 sayı, T.T.K. Basımevi, Ank., S.773-779.
[14] AKTÜRE, S., 1975, “17.Yüzyıl Başından 19.YüzyılOrtasına Kadar ki Dönemde Anadolu Osmanlı Şehrinde Şehirsel Yapının DeğişmeSüreci”, ODTÜ Mim. Fak. Dergisi, Cilt I, Sayı 1.
[15] AKDAĞ, M., 1979, “Türkiye’nin İktisadi ve İçtimaiTarihsel”, Cilt II (1453-1559), Tekin Yayınevi, Ank., S.221.
[16]ticaret hayatı gerilemişlere örnek olarak Konya,Kayseri, Sivas örnekleri verilebilir, ikinci türdekilere ise, Tokat, Ankara,Afyon, Bursa, Edirne ve İstanbul Şehirleri örnek olarak verilebilir.
[17] Örneğin satılan meta un ise, o han"Unkapanı", sebze ise "Sebze Hanı", ya da "SebzeKapanı", "Pamuk Hanı", "Pirinç Hanı", vb. isimler, bumaddelerin yüklerle gelip toptan satışlarının yapıldığı yerleri anlatırlar.
[18] ERGENÇ, Ö., 1977, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri” ,Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihsel (1071-1920), I. UluslararasıTürkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihsel Kongresi, Tebliğler, Hacettepe Üniv.,Meteksan Ltd. Mat., Ank., 1980, S.107.
[19] KUBAN, D., 1968, “Anadolu-TürkŞehri Tarihsel Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gelişmeler”,Vakıflar Dergisi, Sayı 7, S.53-73.
[20] ZAVİYE:Kendini dine veren kişinin ibadetle ilgilenmek üzere çekildiği küçük tekke.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder