BÖLÜM II
KONYA GELENEKSEL ŞEHİR MERKEZİ
GELİŞİMİ, NİTELİK VE SORUNLARI
II.1. TARİHİ GELİŞİM
Konyageleneksel çarşı kesimi olarak nitelendirilen ve ticari, sivil ve tarihselyapıların yoğunlaştığı kesim, Alâeddin Tepesi'nin doğusunda kalan Selçuklu şehriiçerisinde yer almaktadır. Alanın, büyük bir bölümünü Selçuklu dönemindegelişen ve kullanılan şehir merkezi oluşturmaktadır.
FOTOĞRAF 2. 20 YÜZYILBAŞLARINDA KONYA VE MERKEZ
TarihselŞehir Merkezinin Larende Caddesi doğusunda kalan kısmı, Selçuklu surlarıdışında; fakat 15–16. yüzyılda şehir merkezi (ya da çarşı) olarak kullanılanmerkez durumundaydı. Bu alanlar, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde şehrin asıl ticarimekânlarını kapsamaktadır. Alanın kuzey, batı ve güney kesimindeki mahallelerdebulunan konutlar da giderek çöküntü bölgesi niteliği kazanmakta ve yer yerdepo, hurdacı, küçük sanatlar vb. alanlara dönüştürülmektedir.
Konyafethedildiği zaman şehir Alâeddin tepesini çevreleyen surların içindeydi. Şehirsurları tamir edildikten sonra tepenin kuzey eteğine saray, orta kesimine UluCamii (Alâeddin Camii) yapılmıştır. Yapı kalıntılarına göre tepenin kuzeytarafının Türklere, güney tarafının ise Hıristiyan halka ayrılmış olduğunusöylenebilir. Türklerin bölümünde saray, hükümet, medrese, mescit, han, kahveve hamamlar yapılmıştı. Hıristiyanmahalleleri ile Türk mahalleleri arasında bir duvar vardı.
GRAVÜR1. 19.YÜZYIL SONUNDA KONYA (LABORDE'NİN GRAVÜRÜ-1855)
Hızlabüyüyüp surların dışına genişleyen şehir I. Alâeddin Keykubat tarafından dahageniş bir surla çevrilmiştir. Surların planlaması ve inşasında bizzat Sultan veEmirleri görev almış, antik heykel ve kabartmalar adeta sergilenircesinesurların ve kapıların üzerinde kullanılmıştır.
CharlesTexier bu surlar üzerinde her 30 metrede bir olmak üzere 108 kule yapıldığını,hepsinin üzerinde yaptıran vezir veya emirin adının yazılı olduğunu belirtir [16].Bunun dışında derin bir hendek vardı. Surların üzeride geçit için kapıhizasında köprüler bulunuyordu. Surlardan dışarıya 12 kapı açılıyordu. Bukapılardan dördünü bizzat Sultan yaptırmıştı.
GRAVÜR 2. 19.YÜZYIL SONUNDA KONYA'YA GELEN KERVANLAR (SAMUEL BOUGH KONYA TABLOSU -1861)
DiğerleriAksaray,At Pazarı, Debbağlar, Ertaş, Fahirani,Halka Beguş, Meydan, Çeşme Kapısı adları ile anılıyordu. Bu isimlerzaman içinde değişmiş olmalıdır.
Bukapıların bazıları XIX. yüzyılın başına ait Leon de Laborde'un gravürlerindeaçıkça görülmektedir (GRAVÜR 1). Dış surlara batı tarafta yeni bir İç Kale(Ahmedek) yapılmıştır. Dış kalenin bu bölümü Zindan Kale olarakadlandırılmıştı.
Konya,16. yüzyıldan sonra bu surların dışına taşarak dört yönde hızla gelişti.Özellikle, kuzeydoğuda Araplar, Sedirler; doğuda Türbe, güneyde Uluırmak, Lalebahçe,batıda Havzan ve Meram mahallerine doğru yayılmıştı 14.
SelçukluDöneminde ticaret alanları, çarşılar hakkındaki bilgileri sınırlıdır. Çarşılarınkontrolünü İğdiş adı verilen görevliler yapıyordu. 13. yüzyılın sonlarına doğrubu görevi Ahilerin yaptığı bilinmektedir. Hayvan, mamul mallar ve tarımürünleri surların dışında kapılara yakın pazarlarda satılıyordu. 13. yüzyılakadar çarşı ve pazarlar Alâeddin Tepesi çevresinde iken bundan sonra dışsurların dışına taşınmışlardır. Buğday Pazarı kuzeyde, Kapan ve Odun Pazarıbatıda, Bezezistan doğuda idi. Aksaray Kapısı civarında ise at ve koyunpazarları bulunuyordu (MİNYATÜR 2).
MİNYATÜR2. KONYA ŞEHRİBİR MİNYATÜRDE
Çarşıiçinde tüccarların konakladıkları hanların bazıları şunlardır: Şekerciler,Pirinçciler, Vezir Ziyaeddin, Bedreddin Yalman, Demre Hatun, Altın Apa Hanı.
Alışverişyapılan mekânlardan sadece Sahip Ata hankahının bitişiğindeki birkaç dükkângünümüze kalmıştır.
Selçukluşehrinde olduğu gibi, Konya Çarşısı Osmanlı döneminde de kendine has fiziki biryapıya sahipti. Her iş kolu kendine ait bir sokak üzerinde faaliyetlerinisürdürüyorlardı. Çarşının merkezi, Kanuni Bedesteni'nden başlayarak güneyedoğru uzanıp Atpazarı'na varıyordu. 19. yüzyılda çarşı, bugünkü sınırlarıiçerisindeydi.
FOTOĞRAF3. AZİZİYECAMİSİ ÇEVRESİNDE BİR HANDA KONAKLAYAN KERVAN Kaynak: Karpuz, H.
Eski çarşıdan günümüze gelebilen esnafve sanatkârlar şunlardır:
Mustaflar, Çarıkçılar, Yorgancılar, Marangozlar,Demirciler, Attarlar, Tuzcular, Keçeciler, Sarraflar ve Debbağlar.
Osmanlı Döneminde inşa edilen ticaretyapılarının hiçbiri özgün durumuyla günümüze gelememiştir. 1538 tarihli dokuzkubbeli "Konya Bedesteni" de yıktırılarak yerine Sanayi Mektebi(günümüzde İl Özel İdare binası) yaptırılmıştır. Konya Çarşısı 1869 yılındakiyangından sonra Vali Tevfik Paşa tarafından, Buğday Pazarı ise 1901 yılında ValiFerit Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Günümüze kadar ulaşamayan ticaretyapıları ise şunlardır:
· II. Beyazıt'ın yaptırdığı Kiremitli Han,
· Behram Ağa'nın yaptırdığı Avlun Han,
· Mahmut Paşa'nın yaptırdığı Alaca Han,
· Kösem Valide Sultan'ın yaptırdığı Valide Hanı,
· Mustafa Paşa'nın yaptırdığı Bezirgânlar Hanı,
· Kethüda Aslan Ağa'nın yaptırdığı Aslan AğaHanı,
Bu yapılar tarihsel kaynaklarda adıgeçen hanlardır. 19. yüzyılda yaptırılan Mecidiye Hanı günümüzde dekullanılmaktadır.
Nakıpoğlu Hanı da Geç Devir Osmanlımimarisinin özelliklerini taşıyan hanlardandır. Geleneksel ticari dokununönemli öğeleri olan Pazar Yerleri (Üzüm Pazarı, Ağaç Pazarı) zaman içinde yapılaşarakyok edilmiştir.
FOTOĞRAF4. KAPU CAMİÖNÜNDE KURULAN ODUNPAZARI 20.YY BAŞLARINDA
Kaynak : Karpuz, H., http://mehmet-urbanplanning.blogspot.com/2012/02/conservation-of-konyathe-seljuk-capital.html
20. Yüzyılın başlarında Konya şehirmerkezinin bu bölümünde yer alan kentsel dokuyu oluşturan dükkânlar, genellikletek veya iki katlı, kırma çatılı, cepheleri çıkmalı, ahşap kepenkli yapılariken, günümüzde yapılan onarımlar, kat ilaveleri ve yeni yapılanmalarla büyükölçüde bozulmuştur.
Günümüzde geleneksel ticari dokunun eniyi korunduğu yerlerden birisi Türbe Caddesi'nin kuzeyinde kalan kesimde yeralmaktadır.
MevlanaKülliyesi, Selimiye Camii, Kapu Camii ve Aziziye Camii çevresindeki esnafçarşıları Konya’nın en önemli ticari ve sosyal-kültürel odak noktasıdır.Osmanlı şehrinin iki temel öğesi olan cami ve pazarın, Konya’ da da fizikselyapıya egemen iki öğe olduğu görülmektedir.
II.2. GELENEKSEL ŞEHİR DOKUSU ÖZELLİKLERİ ve AlanKullanImlarI
Bubölümde Konya tarihsel şehir dokusunun (Eski Konya) günümüzdeki (2002) durumuhakkında özet bilgiler verilecektir.
II.2.1.Kuzey KESİMİ / TİCARİ İşlevlerİn Yoğun Olduğu Kesİm
AlâeddinCamisini Mevlana Külliyesi'ne bağlayan Mevlana Caddesi üzeri ve İstanbulCaddesi'ne açılan adalar tamamen yenilenmiştir. Geleneksel şehir dokusu bukesimde tamamen yok edilmiştir. Bu kesimde, Konya Merkezi İş Alanları'nın 1970sonrasında gelişmiş önemli bir parçası olan, çok katlı (4–5) ve görece dahamodern kullanımların yer aldığı ticaret alanları yer almaktadır 15.
II.2.2.Güney ve BatI Kesİmler / Geleneksel ÇarşI Kesİmİ
Alâeddinve Mevlana Caddelerinin güneyinde, İstanbul Caddesi'nin ağırlıklı olarakdoğusunda Konya’nın geleneksel çarşı ve arastaları yer almaktadır.
“Arasta Kesimi”,“Çarşı Kesimi, “Bedesten”” olarakadlandırılan bu kesimde yer alan hanların birkaçı halen niteliklerini ve mimariözelliklerini kısmen korurlarken, büyük bir kısmı ya bütüncül olarak yenilenmiş,ya da mekânsal formu ve avlusu korunarak yenilenmiştir.
FOTOĞRAF5. TÜRBECADDESİ 1890'LI YILLARDA (Kaynak: Karpuz, H. Prof. Dr.)
Beşikçatılı, tek katlı, kerpiç malzemeyle yapılmış ticaret yapılarında günlükticaret (perakende) ve yer yer de toptan ticaret yapılmakta, MevlanaKülliyesi'ne yakın olan kesimlerde turizme yönelik geleneksel ticaretyaygınlaşmaktadır.
PTT,Ziraat Bankası ve Hükümet Konağı (Valilik) güneyindeki çarşı ve arastalarağırlıklı olarak giyim-kuşam, ayakkabı ve hazır giyim üzerine yoğunlaşmıştır.Kapu Camii çevresinde kundura imalat ve tamircileri ile elektrik, yapımalzemesi satışı yapan küçük dükkânlar, derme çatma kulübeler şeklindebulunmaktadır.
PLAN 1 . KONYA TARİHİ KENT MERKEZİ 20. YY BAŞLARINDA (Kişisel Çalışma)
çarşıların güney kesiminde, Larende Caddesi'ne doğru ahşap ve metal elsanatları, üretim ve satış birimleri yoğunlaşmaktadır. Bu kesimdeki sokakisimleri de halen bu geleneksel nitelikteki zanaatların varlığını göstermektedir.
çarşıların güney kesiminde, Larende Caddesi'ne doğru ahşap ve metal elsanatları, üretim ve satış birimleri yoğunlaşmaktadır. Bu kesimdeki sokakisimleri de halen bu geleneksel nitelikteki zanaatların varlığını göstermektedir.
II.2.3.Doğu ve Kuzey-Doğu Kesİmler / Mevlana Küllİyesİ Çevresİ
MevlanaKülliyesi'ne doğru, İstanbul Caddesi'nin doğu ve kuzeydoğu kesimleri ileMevlana Çarşısı çevresinde; turizme yönelik geleneksel nitelikte el sanatları(halı, kilim, bakırcı, kuyumcu, deri giyim/kuşam vb.), dinsel ağırlıklıhediyelik eşya (Mevlana ile ilgili, dinsel vd) ile otel, lokanta vepastahaneler yer seçmiştir.
GirişiSelimiye Caddesi'nden olan Hacı Ali Ağa Han'da ise iplikçiler, kökboyacılarıyer almakta, han hem üretim, hem de depolama alanı olarak kullanılmaktadır.
SelimiyeCaddesi'ne açılan Piri Mehmet Paşa Sokağın kuzey cephesinde bulunan Piri MehmetPaşa Zaviyesi 1997 – 1999 arasında Koruma Plan kararları doğrultusundaonarılmıştır (Foto 7–11).
FOTOĞRAF 7: PİRİ MEHMED PAŞA KÜLLİYESİ ÇEVRESİ ONARIM VE YAPILAŞMA ÖNCESİ (1996) (Fotoğraf : Tunçer, M., 1996)
Zaviyeninyanında bulunan Hayra Hizmet Vakfı Binası’nın ilk iki katı günlük ticaret, üstkatı ise kütüphanedir. Vakıf binasının doğusundaki yola cepheli tek katlı,kerpiç yapılarda, dericiler, kalaycılar faaliyet göstermektedir.
FOTOĞRAF 8: ONARIMSONRASI KÜLLİYENİN İÇ AVLUSU
Katlıotoparkın doğusunda, Mevlana Külliyesi ve Üçler Mezarlığı'nın karşısında, üstkatları otel, zemin katları günlük ticaret, üst katları konut olarak kullanılanyapılar vardır. Sokullu Mehmet Paşa Sokağının geri kalan kısımlarındaki yapılarkonut kullanımlıdır.
FOTOĞRAF 9: KORUMA PLANI KARARI DOĞRULTUSUNDA YAPILAŞAN PİRİ MEHMED PAŞA ÇARŞISI (Fotoğraf : M. Tunçer, 1998)
FOTOĞRAF10. MEVLANA ÇEVRESİ 19. YY SONLARINDA / (HEMEN ARKADAKİ DERGÂH YAPILARIYIKILARAK YOK EDİLMİŞTİR)
MengüçCaddesi ve bu caddeye açılan Mimar Sinan Sokağının doğu cephesine bakanyapıların zemin katları ağırlıklı olarak günlük ticarettir. Üst katlar isekonut işlevine sahiptir. Şair Rasim Sokak ve Piri Mehmet Paşa Sokak üzerindebulunan yapılar, ticaret merkezinin etkisi altında değildir. Bu sokaklar ve içkısımlar, çıkmazlara cephesi olan yapılar, konut olarak kullanılmaktadır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder